Nadmierna kontrola w relacjach. Skąd się bierze przymus kontrolowania innych?

Nadmierna kontrola powoduje wiele negatywnych konsekwencji w relacjach. Nie bierze się ona jednak znikąd i ma swoje ważne źródła. Poznaj przyczyny i popraw swój komfort.

Naturalną potrzebą człowieka jest potrzeba wpływu na świat. Niektórzy ludzie mają jednak tendencję do skrajności w tym obszarze. Zamiast wpływać na świat, starają się kontrolować innych do tego stopnia, że otoczenie zaczyna się z tym czuć wyraźnie niekomfortowo. To z kolei prowadzi do spięć w relacjach, a czasem nawet do ich rozpadu. Dlaczego niektórzy ludzie mają tak silną skłonność do panowania nad tym, co inni myślą, mówią, robią? Z tego artykułu dowiesz się jakie są przejawy nadmiernej kontroli oraz jej skutki. Przeczytasz co za nią stoi i co można zrobić z tym problemem zarówno z perspektywy osoby kontrolującej i kontrolowanej.

Jakich relacji i sytuacji może dotyczyć nadmierna kontrola?

Nadmierna kontrola często dotyczy relacji romantycznych. Nie jest to jednak jedyna sytuacja, gdzie to zjawisko może wystąpić. Zdarza się ona także w stosunku do przyjaciół, znajomych, sąsiadów, dzieci, a także pracowników. Można ją także obserwować w polityce czy organizacjach pozarządowych.

Zachowania i sygnały świadczące o skłonności do nadmiernej kontroli

Nadmierną kontrolę można rozpoznać u innych po zachowaniach i słowach. U siebie można dodatkowo zaobserwować tendencję do nadmiernej kontroli, bazując na emocjach, myślach i odruchach pojawiających się w niektórych sytuacjach.

Przejawy w zachowaniu osoby kontrolującej

• Wypytywanie dokładnie o sposób spędzania czasu
• Wybuchy złości lub oburzenie przy każdej próbie podjęcia własnej decyzji, spędzenia czasu bez drugiej osoby albo z kimś innym
• Zmuszanie do pokazywania wiadomości, dawania dostępu do telefonu lub innych urządzeń
• Wprowadzanie nakazów, zakazów bez uzgadniania warunków z drugą stroną
• Przeglądanie rzeczy bez pytania o zgodę
• Podejrzliwość, podważanie słów drugiej osoby, wytykanie nieścisłości
• Krytykowanie sposobu wykonania zadania w inny sposób, niż założony przez osobę kontrolującą (mimo uzyskania takiego samego rezultatu)
• Ingerowanie w czas wolny – dopytywanie, komentowanie sposobu jego spędzania, tak, jakby istniał tylko jeden właściwy na to sposób
• Zawstydzanie lub wpędzanie w poczucie winy, gdy nie robimy tego, co chciałaby druga osoba
• Czasem stosowanie przemocy (przemoc nie jest tym samym co agresja, choć mogą ze sobą współwystępować)

Możliwe przejawy w odczuwaniu i myśleniu:

• Czujesz się złość, zazdrość lub dyskomfort, gdy nie wiesz co robi druga osoba
• Chcesz sprawdzać na różne sposoby, gdzie druga osoba jest, z kim przebywa – np. po lokalizacji w telefonie, dzwoniąc
• Frustrujesz się, gdy druga osoba nie odbiera od razu telefonu, nie odpisuje na wiadomości. Od razu przychodzi Ci do głowy, że robi coś złego, zdradza Cię, kombinuje
• Dużo myślisz o tym, co zrobić, by ktoś …
• Dużo myślisz o tym, co druga osoba robi, gdzie jest, z kim
• Uważasz, że istnieje tylko jeden sposób wykonania danej rzeczy, zadania
• Masz częste poczucie bezradności, bezsilności, braku wpływu w związku z zachowaniem innych ludzi
• Żyjesz w ciągłym napięciu, związanym z tym co zrobi druga osoba lub czego nie zrobi

Skutki nadmiernej kontroli

Nadmierna kontrola, choć daje chwilowe poczucie wpływu, ulgi i bezpieczeństwa, na dłuższą metę często prowadzi do opłakanych skutków w relacjach z innymi. Może mieć różne skutki, w zależności od rodzaju relacji.

Związek romantyczny

Jeśli kontrola dotyczy związku romantycznego, druga osoba zaczyna czuć się jak w klatce, w efekcie stara się odzyskać wolność poprzez jawne lub niejawne działania. Gdy chęć odzyskania wolności jest jawna, pojawiają się kłótnie i potyczki słowne. Gdy jest jawna częściowo może prowadzić do bezowocnych dyskusji, kończących się obustronnym poczuciem niezrozumienia. Niejawna (często także nieświadoma) chęć odzyskania wolności i niezależności może wiązać się z działaniami „na przekór” narzuconej kontroli. Kryjąca się u spodu złość na wymuszanie, poczucie bycia nie branym pod uwagę w relacji, traktowanym nie po partnersku sprawia, że znikają także pozytywne uczucia. Częstym skutkiem takiego stanu rzeczy jest kończenie relacji lub ukrywanie coraz więcej. Zdarza się także wchodzenie w inne relacje na boku, próby oszukania osoby kontrolującej, aby doświadczyć choć trochę swobody.

Relacje przyjacielskie i koleżeńskie

W relacjach przyjacielskich i koleżeńskich nadmierna kontrola prowadzi często do kłótni, frustracji, obgadywania (w celu rozładowania napięcia). Zwiększa szansę na zakończenie relacji przez osobę kontrolowaną lub pogorszenia ich jakości. Osoby, które czują się kontrolowane niejednokrotnie mają poczucie, że to, co powiedzą jest nieistotne i nie będzie brane pod uwagę. Dlatego nie mówią o przyczynie zakończenia relacji. Bywa, ze wycofują się z niej po cichu, aby uniknąć kolejnych kontrolujących zachowań.

Sąsiedzi

W relacjach sąsiedzkich kontrola prowadzi do częstych kłótni, czasem także potyczek prawnych lub interwencji służb porządkowych.

Praca

Kontrola może w szczególności zaostrzać nieuczciwe zachowania pracowników lub sprawiać, że ze strachu wycofują się i zmieniają miejsce pracy. Inną możliwą konsekwencją jest pogorszenie jakości wykonywanej pracy pod wpływem stresu lub mniejsze zaangażowanie w nią z powodu niechęci do pracodawcy (lub innej osoby kontrolującej).

Relacja z dziećmi

Kontrola przyczynia się do wzmocnienia buntu – szczególnie w przypadku nastolatków. Pogarsza znacząco relacje z dzieckiem, sprawia, że zaczyna ono ukrywać istotne rzeczy, nie zwraca się po pomoc, nie ufa rodzicowi. Może wchodzić w destrukcyjne środowiska. Innym możliwym scenariuszem jest brak buntu, ale przy jednoczesnym pogarszaniu się samopoczucia emocjonalnego dziecka. Na tym polu mogą powstawać u dziecka różnego rodzaju trudności, zaburzenia i choroby, takie jak niskie poczucie własnej wartości, depresja, zaburzenia lękowe, trudności w relacjach z innymi, niezdolność stanięcia w swojej obronie, brak asertywności, poczucie osamotnienia, anoreksja, choroby ciała, będące skutkiem stresu.

Osoba kontrolująca może mieć początkowo wrażenie, ze jej zachowania chronią ją i pomagają wpływać na świat, osiągać cele. Długoterminowo doświadcza jednak zwykle więcej strat niż korzyści. Relacje pogarszają się, ludzie zaczynają jej unikać, oszukiwać ją. Odchodzą bez słowa lub kłócą się często. Nie traktują osoby kontrolującej jako godnej zaufania. W efekcie problem nasila się.

Skąd się bierze nadmierna kontrola partnera i innych osób?

Istnieją sytuacje, kiedy kontrola pojawia się w momencie przeczuwania „zagrożenia” w relacji, które faktycznie występuje. Może to dotyczyć np. zdrady w związku. Tak się dzieje np. wtedy, gdy osoba zwykle niepodejrzliwa zaczyna zauważać, że partner zachowuje się inaczej i nie rozumie dlaczego. Staje się nagle bardziej obojętny, zaczyna mało przebywać w domu, kłamie. W tym artykule NIE piszę o tego typu sytuacjach, choć one czasem także mają miejsce. Artykuł dotyczy sytuacji, gdy prawdopodobnie nie występuje zdrada (lub inne zagrożenie emocjonalne czy ekonomiczne). Mówiąc o nadmiernej kontroli mam na myśli sytuacje, gdy występuje duża kontrola, podejrzliwość i nieufność mimo braku jednoznacznego powodu ku temu. Osoba kontrolująca w taki sposób, bywa taka w wielu sytuacjach czy nawet w wielu relacjach.

U podłoża nadmiernej kontroli stoi zachwiane poczucie bezpieczeństwa i braku wpływu na sytuację/relację. Kontrola jest sposobem na odzyskanie poczucia bezpieczeństwa, wpływu i przewidywalności.

Nadmierna kontrola występuje u osób, które:

• spodziewają się złego traktowania, bycia dla innych nieważnymi i obawiają się tego
• doświadczyły zdrady / wielu zdrad w momentach, w których zupełnie się tego nie spodziewały
• były oszukiwane, okłamywane, wprowadzane w błąd wielokrotnie
• były traktowane niesprawiedliwie, nie brane pod uwagę i długo nie były w stanie nic z tym zrobić
• nie miały okazji nauczyć się w bezpiecznych warunkach komunikować swoje potrzeby (potrzeby nie były traktowane poważnie, były wyśmiewane lub w ogóle nie można było ich wyrażać wprost)
• nie wiedzą dlaczego właściwie były nie w porządku potraktowane
• nie potrafią oprzeć się na swojej ocenie komu można ufać i w jakim zakresie
• nie nauczyły się tego, w jaki sposób mogą stawiać granice przy złym traktowaniu (nie było wspierającej osoby, która mogłaby tego nauczyć „w porę”), w efekcie nie postawiły granicy, gdy było to potrzebne do ochrony siebie
• miały okazję obserwować jak jeden z rodziców dbał o zaspokojenie potrzeb właśnie poprzez kontrolę i manipulację (nie było zdrowych, skutecznych wzorców)
• mają niskie poczucie własnej wartości, nie wierzą, że ludzie będą ich wspierać i akceptować mimo potknięć i niedoskonałości – doświadczyły wyśmiania, krytyki, poniżenia
• spodziewają się, że jeśli nie skłonią innych kontrolą i manipulacją do zrobienia tego, co chcą, to o ich potrzeby nikt nie zadba (bo kiedyś nikt o nie nie dbał)
• nie rozróżniają swoich potrzeb od strategii realizowania potrzeb (rozwiązań), nie potrafią rozmawiać o emocjach i potrzebach, zamiast tego koncentrują się na działaniu, czują poczucie odrzucenia, gdy ktoś odmawia wykonania działania
• znają wzorce relacji wygrany-przegrany, brakuje im doświadczeń współpracy i brania pod uwagę obu stron, nie wierzą, że dwie strony mogą być ważne
• nie potrafią rozwiązywać konfliktów i problemów w sposób konstruktywny (nikt tego nie nauczył)
• nie zdają sobie sprawy z tego, że kontrolują
• skłonność do dominacji i kontrolowania innych była przekazywana jako wzorzec jak należy innych traktować (np. syn uczy się jak traktować partnerkę od ojca, który kontrolował matkę i uważał, że ona powinna być podległa mężczyźnie)

Jak przestać kontrolować innych? (perspektywa kontrolującego)

Jeśli masz w zwyczaju kontrolować inne osoby i chcesz przestać to robić, musisz zrozumieć najpierw dlaczego to robisz i jak ta skłonność u Ciebie powstała. Prawdopodobnie w pewnym momencie Twojego życia ta strategia była jedyną dostępna, która mogła Cię chronić. Jednak teraz (skoro to czytasz) prawdopodobnie przestała się sprawdzać. Musisz zdać sobie sprawę z jej konsekwencji i nauczyć się w inny sposób zaspokajać potrzeby, związane z bezpieczeństwem, przewidywalnością. Prawdopodobnie musisz także poprawować nad swoim poczuciem własnej wartości. Ważne będzie także nauczenie się komunikowani swoich potrzeb wprost i rozmawiania o nich w konstruktywny sposób. Z pomocą mogą Ci przyjść treningi komunikacji i psychoterapia oparta na emocjonalnych schematach. Możesz także korzystać z książek o emocjonalnych schematach i komunikacji oraz artykułów.

Jak sobie radzić, gdy ktoś chce mnie kontrolować? (perspektywa osoby kontrolowanej)

Jeśli doświadczasz nadmiernej kontroli ze strony drugiej osoby, prawdopodobnie możesz zacząć od szczerej rozmowy na ten temat. Powiedz, czego potrzebujesz i jak na Ciebie wpływa kontrola drugiej osoby, do czego ona prowadzi w waszej relacji. Zaakcentuj szczególnie te rzeczy, które są prawdopodobnie ważne dla drugiej strony (efekty, które wywołuje, choć prawdopodobnie nie chce). Zapytaj o to, skąd kontrola wynika. Być może u jej źródła są rzeczy, na które możecie razem znaleźć rozwiązanie. Zachęć do otwartej komunikacji i poszukiwania rozwiązań wspólnie. Jeśli to konieczne, postaw granice.

Jeśli te rzeczy nie działają (w związku), skłoń drugą osobę do wspólnej terapii lub terapii indywidualnej. Zaoferuj swoje wsparcie i współpracę, ale nie pozwalaj przekraczać swoich granic. Możesz zapowiedzieć, jak zadbasz o siebie, jeśli druga osoba nie zacznie respektować Twoich granic. Pamiętaj, że nie chodzi tu o straszenie, tylko przedstawienie wyraźnie Twoich potrzeb i ich ważności. Tak by druga osoba wiedziała, że chcesz o siebie bardziej zadbać. Jeśli żadne rozwiązania nie działają, zadbaj o swoje granice w bardziej wyraźny sposób – poprzez ograniczenie lub zakończenie kontaktu / współpracy.

Działaj delikatnie

Pamiętaj, że wykonywanie nagłych ruchów bez zapowiedzi może doprowadzić do eskalacji lub niepotrzebnego napięcia w relacji. Zmniejsza szansę na pozytywną zmianę. Nie rób nagłych ruchów, jeśli nie jest to absolutnie konieczne. Pamiętaj, że u spodu kryje się prawdopodobnie zagrożone poczucie bezpieczeństwa drugiej osoby. Nagły ruch zagraża jeszcze bardziej poczuciu bezpieczeństwa. Wyraźne, ale współpracujące stawianie granic przynosi często dużo lepsze rezultaty w przypadku kontroli. Z ucięcia kontaktu lub zapowiedzi ucięcia kontaktu skorzystaj, jeśli żadne rozmowy nie przynoszą skutku i czujesz się za bardzo pod presją.

Uwaga: Jeśli nadmierna kontrola ma formę przemocy fizycznej, emocjonalnej i ekonomicznej, pamiętaj, że wtedy należy z nią postępować jak z przemocą, a nie tylko z samą kontrolą. Więcej na ten temat znajdziesz w artykule „Bez hardcoru oszaleję” – o wpływie przemocy.

Jeśli wielokrotnie zdarza się, że jesteś osobą kontrolowaną w relacjach, aby sobie pomóc skorzystaj ze specjalistycznej pomocy. Może to prowadzić do poważnych konsekwencji emocjonalnych, utrwalania się wzorców bezradności oraz wchodzenie w podobne relacje w przyszłości.

Agnieszka Juroszek

Jestem autorką bloga Psychologia Codzienności, na którym piszę o emocjach, relacjach i psychoterapii.
Prowadzę psychoterapię w podejściu humanistyczno-doświadczeniowym i w nurcie terapii schematu. Wspieram osoby, doświadczające trudności w obszarze emocji, potrzeb, samoakceptacji oraz relacji z innymi ludźmi i komunikacji. Pomagam w pokonywaniu trudnych doświadczeń, takich jak trauma, przemoc, dorastanie w rodzinie pełnej obojętności, krytyki, z problemem alkoholowym, itp.
Jestem psychologiem, psychotraumatologiem, trenerem umiejętności społecznych i psychoterapeutą w trakcie szkolenia (Szkoła Psychoterapii Intra – rekomendacja Polskiego Towarzystwa Psychologicznego). Ukończyłam również szkolenie przygotowujące do pracy w nurcie Terapii Schematu (akredytacja Międzynarodowego Towarzystwa Terapii Schematu ISST). Pracuję w Warszawie i online. Swoją pracę poddaję regularnej superwizji.

Inne artykuły

Psychoterapia